Auteur: Hans van Helden
In de ’kuit van Italië’, de regio Le Marche, wemelt het van de fabriekjes en werkplaatsen waar accordeons worden gemaakt. Illustrator Hans van Helden is gegrepen door een specifieke accordeon, de diatonische harmonica. Hij bezocht in Recanati het fabriekje waar familiebedrijf Castagnari al 89 jaar dit instrument bouwt, geliefd en gezocht over heel de wereld.
De harmonica die harten raakt
illustraties en tekst: Hans van Helden
Om een uur of vijf ’s middags zijn de meeste mensen hier nog aan het werk. In een dromerig landschap ploegen de boeren diep weggezakt in hun tractorzadels de weerbarstige klei. De weg kromt zich volmaakt om een olijfboomgaard. Ik onderneem een poging de uitstraling van een 18de eeuwse Italiaanse boerderij op papier te zetten. Het licht verandert snel en ingespannen teken ik verder. Een donkere vlek tussen de cipressen trekt mijn aandacht. Hij komt nu recht op mij af en transformeert in een fiets met daarop... m’n oma! Oma, schreeuw ik verbijsterd met dichte mond. Ik weet dat het niet kan maar toch zie ik het. Ze komt dichterbij en statig, zoals ik haar kende, trapt ze met ferme kracht haar trappers rond. Haar banden knisperen en ondanks haar identieke oma-jurk, oma-fiets en oma-snelheid wordt de illusie ruw verstoord door een potsierlijk schoudertasje. Die is niet van oma! Sterker, oma zou nooit zo’n tasje dragen. In het voorbij zoeven zie ik dat het eigenlijk helemaal geen tasje is maar een piepklein harmonicaatje.
Castagnari is een begrip en op dit moment maken zij zo’n dertig verschillende modellen, waarvan vele een afgeleide familienaam dragen. De hele lijn wordt overigens door de familie zelf gefabriceerd.
Tot in detail laat Massimo Castagnari zien hoe de harmonica’s
worden gemaakt. Over niets wordt geheimzinnig gedaan. Massimo
vertelt gepassioneerd over zijn vak; de techniek, het materiaal, de
werkwijze en de vernieuwingen. De familie heeft de diatonische
harmonica met succes over de drempel van de 20ste eeuw getild,
compleet met milieuverantwoorde werkwijze, laserzaagtechniek en
digitale knowhow. Op z’n stofjas zit een alarmpen die gaat zoemen
zodra het rondvliegende stof boven de veiligheidsnorm uitkomt
en op de binnenplaats vullen de zakken zich met zaagsel om
uiteindelijk tot briketten te worden geperst.
"Jaarlijks staat onze stand op een vakbeurs in Saint-Chartier
tussen zo’n 126 instrumentenbouwers waarvan er 13
diatonische-harmonica’s bouwen. Het is vooral een tijd om oude
vrienden te ontmoeten en ideeën uit te wisselen. Maar hier in
Recanati tussen mijn familie ligt mijn ziel. Hier gebeurt het, hier
heb ik alles en dit is mijn wereld", vertelt Massimo.
De fabriek is eigenlijk helemaal geen fabriek. Het is een heel groot oud huis, een soort klooster met gangetjes, trapjes, kamertjes en binnenplaatsjes. En in ieder kamertje zit een familie-monnik of non. En iedere monnik straalt een soort gelukzaligheid uit bij dit heilige monnikenwerk.
Hij vertelt honderd uit over het ontstaan en beïnvloeding van de
klank. De harmonica bestaat voor het grootste deel uit hout van
Amerikaanse bomen. Die bomen worden geschild en door de rivier
getransporteerd, uitgeloogd en voorgezaagd. Het klimaat, de leeftijd
van de boom, de plaats waar deze groeide zelfs de wijze van vervoer
heeft invloed op de klank. De leer van Castagnari is streng als hij
spreekt over de klank van het hout. Die klank is heilig want dit is
de klank van het hart. Ondanks de vele onzekere factoren wordt er in
Recanati een harmonica gebouwd die er niet alleen uitziet als een
Castagnari maar ook zo klinkt. Zo’n 60 bedrijven in Italië
produceren accordeons en hiervan komen er 36 uit het gebied in en
rond Castelfidardo, waar ook Recanati ligt.
Het gaat voornamelijk om
zogeheten pianoaccordeons en dat is heel wat anders dan zijn
voorloper.. het ’tasje van mijn oma’.
Alle loten aan de accordeon kregen een naam. Bij elkaar zijn dat
er nogal wat, want iedere cultuur doet dat met naam en toenaam. De
naam kan de soort aangeven, zoals bij "accordeon
diatonique",maar ook gedetailleerd zoals bij "een GCF
drierijer". Men is ook niet zuinig geweest met de humoristische
bijnamen:
Open en toe, jammerkast of hottevot. De officiële naam is
diatonische harmonica. Helaas is de internationale naam voor
mondharmonica...harmonica. Dat geeft verwarring. Globaal heet het
instrument buttonbox, squeezebox, accordeon diatonique of button
accordion. Dit is een greep uit het diatonisch woordenboek:
armeluisorgel, astmakast, bandoneon, bayan, boekorgel, concertina,
handklavier, harmonieflute, heen-en-weertje, knoppendoos, kwetsbuul,
lindanda, melodion, moenicke, organo violine, orgel met bretels,
pokkenorgel, schippersklavier, spreeuwekissie, terodion, trikitixa
en trekzak. De naam van dit instrument kent dus vele varianten. De ene is nog
exotischer dan de andere maar eigenlijk komt het hierop neer:
Twee kistjes met een blaasbalg ertussen, met
knopjes die al dan niet
lucht laten stromen langs luidruchtige metalen plaatjes.
Die plaatjes worden tongen genoemd en omdat ze nergens tegenaan trillen worden ze doorslaande tongen genoemd. Als een tongetje trilt, hoor je een toon. Een kort tongetje klinkt hoog en een lang tongetje klinkt laag. Als je twee BIJNA gelijke tongetjes laat klinken hoor je een zweving. Hoe groter dat verschil, des te meer zweving er ontstaat. Dit geeft de accordeon zijn karakteristieke klank of jank. ’Doorslaande tongen’ werden van oudsher gekoppeld aan armoede en ellende; een fatsoenlijk mens liep met een brede boog om deze ordinaire trekdoos heen. Maar het imago van de doorslaande tongen heeft inmiddels een verrassende metamorfose ondergaan. De armeluis janker en later, geitenwollensokken knoppendoos, rehabiliteerde tot een hoogwaardig en respectvol instrument. Mede door herwaardering van folk, wereldmuziek en een opleving van oorspronkelijke muziek worden ook de instrumenten van weleer opgepoetst. Uitpuilende accordeon- en harmonicaclubs, een tekort aan muziekdocenten, steeds langer wordende levertijden en onredelijk stijgende prijzen. Er valt maar één conclusie te trekken: de harmonica-ster is stijgende!
Alle toetsen van een diatonische harmonica geven afwijkende tonen. Duwen geeft bijna altijd een ander geluid dan trekken. De eerste kennismaking met dit instrument is meestal om die reden van korte duur. Nu zou je verwachten dat de diatonische harmonica met de komst van de piano-accordeon in 1855 met heel veel enthousiasme ter ziele werd gedragen. Gek genoeg gebeurde dat niet. De reden was eenvoudig. In die tijd was de harmonica een stuk goedkoper en daarnaast speelde nog een aantal praktische overwegingen een rol. Hij was kleiner, lichter en veel geliefder door zijn muzikale mogelijkheden. Dat klinkt onlogisch, maar de diatonische harmonicaspeler maakt toetsencombinaties mogelijk die voor de pianotoetsenclub magie is. Door de verplichte wisseling in duwen en trekken ontstaat een logische cadans die hoorbaar is! Vooral dansers hebben hier houvast aan.
In het Gelderse plaatsje Malden is in het historisch pand De Muse het accordeon en mondharmonica museum gevestigd. De bescheiden eigenaar, Henk Kuik is zelf enthousiast muzikant, caféhouder, accordeonreparateur en concertorganisator, en tevens een levende databank voor alles wat met accordeon te maken heeft. Er zijn honderden instrumenten te bewonderen.
Een stukje Italiaanse geschiedenis
De voorloper van de accordeon, meegekomen met de Franse troepen
wordt aan de Italiaanse smaak aangepast. Na een roerige periode van
ontelbare oorlogen komt Italië in de 19e eeuw tot rust. Door die
rust ontstaat een nieuwe levensstijl en de harmonica sluit daarop
naadloos aan. De harmonica weegt niet veel en is klein. Hierdoor is
hij gemakkelijk mee te nemen, vraagt weinig onderhoud en aangevuld
met zangstem en viool, ontstaat al snel een stevige sound. Paolo
Soprani uit Castelfidardo
is de eerste die het aandurft machinaal accordeons te bouwen
en het wordt een internationaal succes. Anderen zoals Giacomo Alunni
uit Nocera Umbra in 1850 en Giovanni Cingolani uit Recanati in 1856
blijven met de hand bouwen. Paolo’s broer Settimio opent in 1872
zijn eigen werkplaats en beconcurreert daarmee bewust Cesare
Pancotti die dertien jaar eerder in Macerata was begonnen.
Net voor de eeuwwisseling gonst het van de accordeon bedrijfjes. Paolo Soprani produceert zo’n 1200 exemplaren per maand. In 1907 worden er 690 accordeons geëxporteerd en1913 zijn dat er al zo’n 14365. Na 1905 zwermen de accordeons en harmonica’s, assemblagewerkplaatsen, reparatiewerkplaatsen, muziekscholen rond Castelfidardo uit over de hele wereld. De piano accordeon wordt in 1852 door Buton uitgevonden en door zijn logische manier van spelen in een recordtijd populair; Als je een toets indrukt naast een andere klinkt deze een halve toon hoger of lager, onafhankelijk van de duw of trekbeweging. Al die toetsen liggen er zo netjes gesorteerd bij. Chromatisch heet zo’n opeenvolging van toetsen en tonen. Oma’s tasje is diatonisch en dat is een heel ander verhaal.
Dit artikel is na overleg en met toestemming van Hans van Helden opgenomen.